از مدینه تا مدنیت: ردیابی یک واژه تمدن‌ساز
در روزگاری که واژگانی چون «تمدن‌سازی» و «تمدن نوین ایرانی-اسلامی» در گفتمان رسمی و فرهنگی ایران پربسامد شده‌اند، کمتر کسی از خود پرسیده است که واژه‌ی «تمدن» اساساً از کجا آمده و چه مسیری را طی کرده تا به زبان و ذهن امروز ما برسد. کتاب «تبار تمدن» پاسخی پژوهشی و تاریخی به همین پرسش است؛ اثری که به‌دور از برداشت‌های سطحی و تکرارهای مألوف، با نگاهی ریشه‌شناسانه، تحلیلی و تاریخی، به کاوش در خاستگاه واژه «تمدن» در جهان اسلام می‌پردازد.
کتاب نشان می‌دهد که برخلاف تصور رایج، واژه‌ی تمدن نه در قرن سیزدهم هجری و با ترجمه‌های نوظهور عثمانی پدید آمده، بلکه ریشه در واژه‌ی «مدینه» دارد و نخستین بار در قرون اولیه اسلامی و در پیوند با فلسفه‌ی یونانی و به‌ویژه آموزه‌های ارسطویی وارد سنت فکری مسلمانان شده است. نویسنده با استناد به آثاری از متفکرانی چون اسحاق‌بن‌حنین، مسکویه رازی و دیگر حکمای اسلامی قرون چهارم تا ششم هجری، نشان می‌دهد که واژه‌هایی چون «اجتماع مدنی» و «مدنی بالطبع» که در تقابل با «توحش» و «بداوت» قرار دارند، از دیرباز حامل مفهوم تمدن بوده‌اند.
از دیگر نکات قابل توجه در این کتاب، بررسی سیر ترجمه و تحول واژه تمدن در دوره مدرن است. برای نمونه، مترجمان عثمانی در عصر خدیویان مصر، واژه تمدن را معادل civilisation فرانسه قرار دادند و آن را با معنای «تربیت» به کار بردند. در ایران، روشنفکرانی مانند آخوندزاده رویکرد متفاوتی در پیش گرفتند و ترجیح دادند تلفظ فرانسوی واژه را در زبان فارسی حفظ کنند. ورود رسمی واژه «تمدن» به زبان فارسی نیز با فرهنگ غیاث‌اللغات در سال ۱۲۴۲ قمری آغاز شد، و در اواخر قرن نوزدهم، ولاستون انگلیسی آن را برای نخستین بار در فرهنگ انگلیسی-فارسی معادل civilization قرار داد.
تبار تمدن کتابی است که با کاوشی تاریخی-زبان‌شناختی، به مخاطب امکان می‌دهد تا ریشه‌های یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم گفتمان معاصر ایرانی را دریابد و نگاه دقیق‌تری به پیوندهای میان زبان، تفکر و تاریخ تمدنی بیندازد. این اثر برای پژوهشگران علوم انسانی، علاقه‌مندان به فلسفه تمدن، و همه‌ی کسانی که دغدغه بازاندیشی در مفاهیم کلیدی امروز را دارند، منبعی ضروری و تأمل‌برانگیز است.
