بسم الله الرحمن الرحیم
«وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ»(آل عمران: 139) «سست نشوید و غمگین نگردید، در حالی که شما برتر و غالب هستید، اگر مؤمن باشید.»
این آیه در پی واقعه جنگ “احد” نازل شده است که مسلمانان در ابتدای آن پیروزی‌هایی کسب کرده بودند، اما به دلیل عدم انضباط برخی از سپاهیان و ترک موضع توسط تیراندازان، دچار شکست و ضربه سختی شدند. در این شرایط دشوار که روحیه مسلمانان تضعیف شده و نگرانی‌هایی در میان آنها ایجاد گشته بود، خداوند این آیه را نازل فرمود تا ایمان و امید آنها را تقویت کند و درس‌های مهمی برای آینده به آنها بیاموزد.
اولین فرمان الهی در این آیه، نهی از سستی و فقدان انگیزه است. این نهی نشان می‌دهد که حتی در سخت‌ترین شرایط، مؤمن نباید انگیزه و عزم خود را از دست بدهد. سستی و بی‌انگیزگی در واقع نوعی تسلیم در برابر مشکلات است که با روح ایمان و توکل به خدا منافات دارد.
دومین نهی، مربوط به غم و اندوه مفرط است. این دستور به معنای نادیده گرفتن واقعیت‌های تلخ نیست، بلکه به مؤمنان یادآوری می‌کند که غم و اندوه نباید آنها را فلج کند. غم طبیعی و موقت، واکنش انسانی است، اما اندوه مداوم و فلج‌کننده، مانع پیشرفت و تلاش مجدد می‌شود. قرآن کریم از مؤمنان می‌خواهد که از این تله روانی رها شوند و به جای توقف در گذشته، نگاه خود را به آینده معطوف کنند.
سومین بخش آیه، اعلان برتری مؤمنان است. مؤمنان به دلیل ارتباط با منبع قدرت مطلق (خداوند) و وجود اهداف والا، دارای برتری ذاتی نسبت به کسانی هستند که فاقد این پشتوانه‌ها می‌باشند.
آخرین بخش آیه، شرط «إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِين» است که نشان می‌دهد تمام وعده‌ها و تضمین‌های قبلی، مشروط به وجود ایمان واقعی است. این ایمان نه تنها اعتقاد قلبی، بلکه تجلی آن در اعمال و رفتار نیز می‌باشد.
اهمیت این آیه در شرایط فعلی موجب شد که در پیام چند روز گذشته مقام معظم رهبری(حفظه الله) به ملت ایران، بدان استشهاد گردیده است.
در ادامه به مهم‌ترین درس‌ها و پیام‌های کاربردی این آیه اشاره می‌شود:
1. تقویت روحیه مقاومت و پایداری در میدان نبرد
نهی از سستی و ضعف که در ابتدای آیه آمده، مستقیماً به روحیه رزمندگان در میدان نبرد اشاره دارد. در جنگ، حفظ روحیه و انگیزه نیروها اهمیتی حیاتی دارد و گاه از تجهیزات نظامی نیز تأثیرگذارتر است. تاریخ نشان داده ارتش‌هایی با تجهیزات کمتر اما روحیه بالاتر، توانسته‌اند بر دشمنان مجهزتر غلبه کنند. در دفاع مقدس، این روحیه الهی و ایمانی بود که به رزمندگان ما توان مقاومت در برابر ارتشی با پشتیبانی جهانی را بخشید.
2. مدیریت بحران و بازسازی روحیه
همانطور که این آیه پس از شکست موقت مسلمانان در احد نازل شد، در جنگ نیز گاه شکست‌های موضعی و موقت رخ می‌دهد. آیه به فرماندهان و رزمندگان می‌آموزد که شکست موقت نباید به تسلیم دائمی منجر شود. در دفاع مقدس، از دست دادن مناطقی همچون خرمشهر در ابتدای جنگ، نه به تسلیم، بلکه به بازسازی قوا و بازپس‌گیری آن با شعار «خدا خرمشهر را آزاد کرد» منتهی شد.
3. غلبه بر اندوه شهادت همرزمان
نهی از اندوه در آیه، درس مهمی برای رزمندگانی است که شاهد شهادت همرزمان خود هستند. اندوه طبیعی است اما نباید به سستی در ادامه راه منجر شود. رزمندگان دفاع مقدس آموختند شهادت همرزمان را نه پایان راه، بلکه انگیزه‌ای مضاعف برای ادامه مسیر بدانند. وصیت‌نامه شهدا که غالباً تأکید بر ادامه راه دارد، تجلی عملی این آموزه قرآنی است.
4. برتری معنوی و اعتقادی بر دشمن
بخش «وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ» آیه، بیانگر برتری ذاتی مؤمنان است. این برتری در میدان جنگ تنها به تعداد نفرات و تجهیزات برنمی‌گردد، بلکه به ماهیت هدف و انگیزه نیز مربوط می‌شود. رزمندگانی که برای دفاع از عقیده، ناموس و وطن می‌جنگند، ماهیتاً برتر از متجاوزانی هستند که برای اشغال، غارت و تسلط می‌جنگند. در دفاع مقدس، این برتری معنوی در قالب رشادت‌ها، ایثارگری‌ها و عملیات‌های شگفت‌انگیزی چون کربلای 5 و والفجر 8 متجلی شد.
5. اهمیت ایمان در پیروزی نهایی
شرط «إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ» نشان می‌دهد تمام وعده‌های پیروزی منوط به وجود ایمان واقعی است. در جنگ، این ایمان است که به رزمنده قدرت تحمل سختی‌ها، شجاعت در خطرات و فداکاری در لحظات حساس را می‌بخشد. شعارهای ایمانی همچون «الله اکبر» و «یا حسین» در دفاع مقدس، صرفاً شعار نبودند بلکه تجلی ایمانی بودند که نیروی محرکه رزمندگان محسوب می‌شد.
6. استراتژی جنگ روانی و تقویت روحیه
این آیه استراتژی مهمی در مقابله با جنگ روانی دشمن ارائه می‌دهد. دشمن همواره می‌کوشد با القای شکست، ناامیدی و ترس، روحیه طرف مقابل را تضعیف کند. آیه با نهی از سستی و اندوه، مؤمنان را در برابر این جنگ روانی مصون می‌سازد. در دفاع مقدس، عملیات‌های روانی دشمن مبنی بر شکست‌ناپذیری ارتش بعث، با این ایمان راسخ که «ما برتریم اگر مؤمن باشیم» خنثی شد.
7. رهبری در بحران و مدیریت نیروها
این آیه الگوی مهمی برای فرماندهان و رهبران در مدیریت نیروها ارائه می‌دهد. یک رهبر خوب باید بتواند حتی در شرایط شکست، روحیه و انگیزه نیروهای خود را حفظ کند. رهبری امام خمینی(ره) در دفاع مقدس و فرماندهی افرادی چون شهید باقری، همت، باکری و خرازی نمونه‌های عینی از این آموزه قرآنی بودند که با اتکا به خدا و تقویت روحیه نیروها، معادلات نظامی را تغییر دادند.
8. اتحاد ملی و همبستگی در برابر دشمن
مخاطب آیه، کل جامعه ایمانی است نه فقط رزمندگان. این نشان می‌دهد مقاومت و پایداری وظیفه تمام آحاد جامعه است. در دفاع مقدس، این اتحاد ملی در قالب پشتیبانی مردمی از جبهه‌ها، کمک‌های مالی، کمک‌های پزشکی و لجستیکی و دعاهای خالصانه تجلی یافت. شعار «همه با هم» که در آن دوران رواج داشت، بیانگر همین روحیه قرآنی است.
9. تبدیل تهدید به فرصت
این آیه نشان می‌دهد شکست‌های موقت می‌توانند به زمینه‌ای برای پیروزی‌های بزرگتر تبدیل شوند، مشروط به آنکه ایمان و روحیه حفظ شود. در دفاع مقدس، تجاوز دشمن به فرصتی برای خودباوری، شکوفایی استعدادها، نوآوری در صنایع دفاعی و تقویت انسجام ملی تبدیل شد. پیشرفت‌های نظامی ما پس از جنگ، ریشه در همان روحیه «ما برتریم» دارد که آیه به آن اشاره می‌کند.
10. الگوی مقاومت برای مستضعفین جهان
آیه شریفه با تأکید بر برتری ذاتی مؤمنان، الگویی جهانی برای تمام ملت‌های تحت ستم ارائه می‌دهد. تجربه دفاع مقدس ما نشان داد ملتی که به خدا و توانایی‌های خود ایمان داشته باشد، می‌تواند در برابر قدرت‌های بزرگ ایستادگی کند. این الگو امروز در جبهه مقاومت اسلامی و ملت‌های آزادی‌خواه جهان تداوم یافته است.
در مجموع این آیه با وجود کوتاهی، منشوری جامع برای استراتژی دفاعی و نظامی ارائه می‌دهد. و به ما می‌آموزد قدرت واقعی در ایمان و روحیه است نه صرفاً در تجهیزات و نفرات. دفاع مقدس هشت ساله ایران، تجلی عینی این آموزه قرآنی بود که نشان داد ملتی با ایمان می‌تواند در برابر ائتلافی جهانی ایستادگی کند و پیروز شود. امروز نیز این آیه، چراغ راه ماست و با تمسک به این آیه به لطف الهی در جنگ تحمیلی نظام سلطه (رژیم صهیونیستی و آمریکا) پیروز و سربلند خواهیم شد.
و من نصر الا من عند الله ان الله عزیز حکیم
محمود ملکی راد عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
